باتوجه به این که علم جز‍ء جدا نشدنی زندگی بشر است و ابهاماتی در برخورد با این مقوله در زندگی روزمره برایمان مطرح است بدین منظوردر این مقال سعی داریم که علم را از دیدگاه شهید مطهری در آثارشان بررسی نماییم. موضع اسلام درباره علم، علم مورد تایید اسلام و این مطلب که آیا علم به تنهایی برای سعادت انسان کافی است یا خیر اساس مطالبی است که به آن خواهیم پرداخت. تاکید فراوان اسلام به علم آموزی از یک سو و از طرفی برداشتن انواع محدودیت ها در علم آموزی از سوی دیگر بر اهمیت این بررسی می افزاید.پس از روشن شدن این مطلب باید توجه داشت که علم به تنهایی برای سعادت کافی نیست و با انضمام عقل و ایمان است که به غایت درجه کارایی خود می رسد.

 

مقدمه:

علم موضوعی است که انسان از بدو تولد با فعال شدن مدرکات حسی خود آن را تجربه کرده و به لذت شیرین دانستن نایل می آید اما با این گستره علوم گاهی دچار سردرگمی و ابهاماتی در علم آموزی و نوع علمی که باید آموخت می شود و فراموش می کند که این علم ابزاری است برای سعادت وگاه خود آن را به عنوان هدف خویش قرار داده وسعی می کند با همان بال پرواز نماید غافل از اینکه یک بال به تنهایی برای پرواز و نیل به هدف کافی نیست.

 

اسلام اهمیت فوق العاده ای برای علم قایل شده و آن را فریضه نامیده است و همه قیود را از پای این فریضه باز کرده است لذا محدودیت برای آن قایل نشده است بر خلاف برخی دیگر از واجبات که مقید به زمان و مکان و… هستند.بنا بر آنچه در روایات آمده است فریضه علم جنسیت، مکان، زمان،و حتی کیش و آیین نمی شناسد.از این مطلب که بگذریم هر علمی که به حال جامعه مسلمین سودمند باشد مصداق فریضه و واجب کفایی است و از این حیث هم نمی توان قید محدودیتی به پای علم زد و علوم را به اسلامی و غیر اسلامی تقسیم نمود.

 

بعد از آشنایی با علم و وجوب علم آموزی و دانستن علم مورد نظر اسلام باید بدانیم کسب این علم به تنهایی کافی نیست و باکسب ایمان می توان علم را از آفات حفظ نمود و از سوی دیگر با علم می توان کسب ایمان نمود و همین طور با کمک عقل می توان بر گنجینه علوم خویش افزود.لذا علم بدون ایمان و ایمان بدون علم کافی نبوده و همین طور علم بدون تعقل هم بدون پشتوانه است.

 

چیستی علم:

 

اگر چه علم یک امر بدیهی است اما استاد در قالب الفاظ آن را این گونه بیان نموده اند:بینش وسیع و گسترده انسان درباره جهان ، محصول کوشش جمعی بشر است که‏ در طی قرون و اعصار روی هم انباشته شده و تکامل یافته است این بینش که‏ تحت ضوابط و قواعد و منطق خاص در آمده نام ” علم ” یافته است علم به‏ معنی اعم یعنی مجموع تفکرات بشری درباره جهان که شامل فلسفه هم می‏شود محصول کوشش جمعی بشر است که نظم خاص منطقی یافته است.(۱) همچنین پس از تعریف ایمان چنین نتیجه گرفته اند که: تفاوت عمده و اساسی انسان با جانداران دیگر که‏ ملاک ” انسانیت ” او است و انسانیت وابسته به آن است ، علم و ایمان‏ است.(۲)

 

توصیه به علم در اسلام :

 

استاد اهمیت اسلام به مسأله علم و علم آموزی را کم نظیر می دانند واهمیت آن را در متن دستورات دین چنین بیان می کنند: از قدیمترین زمانی که کتب اسلامی تدوین شده در ردیف سایر دستورهای‏ اسلامی ، از قبیل نماز و روزه و حج و جهاد و امر به معروف و نهی از منکر ، بابی هم تحت عنوان ” باب وجوب طلب العلم ” باز شده و علم به عنوان یکی از فرایض شناخته شده.(۳) از طرفی اسلام تمام موانع و قیود برای علم آموزی را از سر راه طالب علم برداشته است شهید با ذکر چهار حدیث این قیود و رفع آن ها را اینگونه بیان می نمایند:

 

۱-«طلب العلم فریضه علی کل مسلم» می‏فرماید جستجو و طلب علم بر هر مسلمان واجب است ، هیچ استثنائی‏ ندارد ، حتی از لحاظ زن و مرد هم استثنائی ندارد ، چون مسلم یعنی مسلمان‏ ، خواه مرد باشد و خواه زن ، به علاوه اینکه در بعضی از نقلهای کتب شیعه‏ که در ” بحار الانوار ” نقل می‏کند ، کلمه « و مسلمه » هم تصریح و اضافه‏ شده. این حدیث می‏فرماید فریضه علم یک فریضه عمومی است ، اختصاص به‏ طبقه‏ای یا صنفی یا جنسی ندارد . ممکن است یک چیز مثلا بر جوانان فرض‏ باشد نه بر پیران ، بر حاکم فرض باشد و نه بر رعیت ، یا بر رعیت فرض‏ باشد نه بر حاکم ، وظیفه مرد باشد نه وظیفه زن ، مانند جهاد و نماز جمعه‏ که فقط بر مردان فرض است ، بر زنان فرض نیست ، اما این فریضه که‏ نامش فریضه علم است بر هر مسلمانی فرض است و هیچگونه اختصاصی ندارد .

 

۲-«اطلبوا العلم من المهد الی اللحد». ممکن است فریضه و تکلیفی از لحاظ زمان محدودیت داشته باشد و نشود در هر زمانی به او پرداخت . مثلا روزه‏های واجب وقت و زمانش معین است و آن ماه مبارک رمضان است ، و حتی نماز از لحاظ ساعت شبانه روز وقت‏ معینی دارد و فقط در ساعات معین بایدانجام گیرد . حج واجب است اما در همه وقت نمی‏شود آن را بجا آورد ، موسم معین دارد و آن ماه ذی الحجه است‏ ، ولی فریضه علم محدود به هیچ وقت ، هیچ زمان و هیچ سن و سال نیست و اگر وقت روزه ، ماه رمضان و وقت حج ، ماه ذی الحجه و وقت نماز ظهر مثلا از ظهر تا نزدیک غروب است ، وقت تحصیل علم از گهواره تا گور است .

 

۳-«اطلبواالعلم و لو بالصین». یعنی علم را جستجو و تحصیل کنید و به دست آوردید ولو در چین ، ولواینکه مستلزم این‏ باشد که به دورترین نقاط جهان مانند چین سفر کنید . ظاهرا علت اینکه نام‏ چین برده شده اینست که در آنروز از چین به عنوان دورترین نقاط جهان که‏ مردم آنروزمی‏توانستند به آنجاها بروند نام برده می‏شده ، و یا علت‏ اینست که در آن زمان چین به عنوان یک مهد علمی و صنعتی معروف بوده است‏ .این حدیث می‏گوید تحصیل علم ، جا و مکان معین ندارد. ممکن است یک تکلیف و فریضه از لحاظ جا و مکان محدودیت داشته باشد ، نشود آن را درهمه جا انجام داد ، مثلا اعمال حج از لحاظ محل و مکان هم‏ مقید و محدود است . مسلمانان حتما باید اعمال حج را در مکه ، در همان‏ سرزمینی که توحید و اسلام از آنجا طلوع کرد و به سایرجهانیان رسید ، در اطراف خانه‏ای که به دست ابراهیم و فرزند پاک نهادش بنا شد انجام یابد . مسلمانان نمی‏توانند با هم توافق کنند و نقطه دیگری را برای اعمال حج‏ انتخاب کنند . پس این تکلیف از این نظر محدودیت دارد ، اما در انجام‏ فریضه علم هیچ نقطه معین در نظر گرفته نشده ، هر جا که علم هست آنجا جای‏ تحصیل و به دست آوردن است ، می‏خواهد مکه باشد یا مدینه ، مصر باشد یا شام یا عراق ، یا دورترین نقاط جهان ، می‏خواهد در مشرق باشد یا مغرب .

 

۴-جمله‏ ای از رسول اکرم (ص) روایت شده به این عبارت : «الحکمة ضاله المؤمن یأخذها اینما وجدها»،یا به این تعبیر : « کلمة الحکمة ضالة المؤمن فحیث وجدها فهو احق بها »یعنی حکمت گمشده‏ مؤمن است ، و هر کس که چیزی گم کرده آن را در هر نقطه که پیدا کند معطل‏ نمی‏شود و برمی‏دارد . در فرا گرفتن علم ، یگانه شرط اینست که آن علم درست و صحیح و مطابق با واقع و حقیقت باشد ، شما به آن کسی که علم و حکمت را از او فرا می‏گیرید کار نداشته باشید. این احادیث ، قید و محدودیت را درباب علم از لحاظ صرف ارتباط ، یعنی از لحاظ کسانی که یک نفر مسلمان علم خود را از آنها فرا می‏گیرد برداشته است . زیرا ممکن است یک وظیفه‏ای از این نظر محدود باشد . مثلا نماز جماعت را باید به یک نفر اقتداء کرد ، اما شرط دارد ، شرطش این است که مسلمان باشد ، مؤمن باشد ، عادل باشد . اما در تعلیم و تعلم هیچیک از این شرطها منظور نشده.(۴)

 

آن چه در ذیل این بحث(توصیه اسلام به علم) شایسته است به آن پرداخته شود منطق قرآن و سیره امامان معصوم (علیهم السلام) به عنوان دو رکن اصلی اسلام است.

 

۱-منطق قرآن:

منطق قرآن درباره علم به شکلی است که قابل‏ تخصیص و اختصاص نمی‏باشد . قرآن علم را نور و جهل را ظلمت می داند، می فرماید مطلقا نور بر ظلمت ترجیح دارد.قرآن صریحا مسائلی را به عنوان موضوع مطالعه و تفکر پیشنهاد می‏کند . این موضوعات همانهاست که نتیجه مطالعه آنها همین علوم طبیعی و ریاضی و زیستی و تاریخی و غیره است که امروز در دنیا می‏بینیم.قرآن کتابی است که اولین مرتبه که نازل شد سخن خود را با ” خواندن ” ، ” علم ” و ” کتابت ” آغاز کرد . وحی قرآن با تذکر اینها آغاز گشت.(۵)

 

و در جای دیگر می گویند:همین که در نخستین آیات وحی می فرماید: اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذی خَلَقَ. خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ. اقْرَأْ وَ رَبُّکَ الْأَکْرَمُ. الَّذی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ. عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَم‏ بهترین شاهد است بر عنایت فوق العاده اسلام به تعلیم و تعلم.الذی علم بالقلم.قلم مظهر سواد ونوشتن است.

 

آیات دیگر:

هَلْ یَسْتَوِی الَّذینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذینَ لا یَعْلَمُونَ

وَ قالَ الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَیْلَکُمْ ثَوابُ اللَّهِ خَیْرٌ لِمَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحا

 

آیه دیگر:

یُؤْتِی الْحِکْمَةَ مَنْ یَشاءُ وَ مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثیرا

پس در این جهت که اسلام به طور کلی دعوت به تعلیم و تعلم کرده است،یعنی هدف اسلام و جزء خواسته های اسلام عالم بودن امت اسلامی است بحثی نیست.(۶)

 

۲-سیره ائمه دین:

در اینجا نیز شهید با استناد به تقریر وسیره امام که برای شیعه حجت است موضع تاییدی اسلام نسبت به علم را ثابت می کنند: از اواخر قرن اول و اوایل قرن دوم هجری مسلمین با علوم جهان آشنا شدند و انواع علوم را از یونان و هند و ایران ترجمه کردند . و از طرفی می‏دانیم‏ ائمه اطهار از انتقاد و خرده گیری به کارهای خلفا کوتاهی نمی کردند، کتابهای ما پر است از این انتقادها . اگر بنا بود که نظر اسلام درباره‏ علم نظر منفی و مخالف بود و علم خراب کننده و منهدم کننده دین می‏بود ، ائمه اطهار این عمل خلفا را که دستگاه وسیعی از مترجمین و ناقلین به وجود آورده بودند و انواع کتب نجومی ، منطقی ، فلسفی ، طبی ، حیوان شناسی ، ادبی و تاریخی ترجمه شد انتقاد می‏کردند ، همان طوری که بعضی کارهای دیگر خلفا را شدیدا مورد انتقاد قرار دادند.(۷)

 

بسیار شایسته است تا عملکرد مسلمین در مورد این توصیه ها را بررسی کنیم چرا که با بررسی آن می توان علت قوت یافتن جامعه اسلامی را به دست آورد و در این زمان به کار برد و همین طور با این بررسی می توانیم عواملی را که مانع از بهرمندی این دستور الهی است را بیابیم و در مقابله با این خطری که جامعه امروزی ما را هم تهدید می کند هوشیار باشیم.لذا ادامه این بحث را به ذکر این دو مطلب به بیان استاد شهید اختصاص می دهیم:

 

علل و عوامل سرعت:

شهید سرعت وپیشرفت مسلمانان در علوم را مرهون همین سفارشات اکید اسلام به علم و به خصوص برداشتن تمامی قیود در علم آموزی به خصوص در مورد استاد می دانند به طوری که مسلمانان تنها سینه خود را محرم علم وحکمت می دانستنند.عبارت استاد در کتاب خدمات متقابل ایران واسلام در این زمینه چنین است: یکی از علل سرعت پیشرفت مسلمین در علوم این بوده است که در اخذ علوم‏ و فنون و صنایع و هنرها تعصب نمی‏ورزیدند و علم را در هر نقطه و در دست‏ هر کس می یافتند از آن بهره گیری می کردند و به اصطلاح امروز روح تساهل بر آن ها حکمفرما بوده است.چنانکه می‏دانیم در احادیث نبوی به این نکته توجه داده شده است که علم‏ و حکمت را هر کجا و در دست هر کس پیدا کردید آن را فرا گیرید.(۸)

 

مسلمین اهمیت نمی‏دادند که علوم را از دست چه کسی می‏گیرند و به وسیله چه اشخاصی ترجمه و نقل می‏شود و به دست آنها می‏رسد . بلکه‏ براساس آنچه از پیشوای عظیم‏الشأن خود آموخته بودند ، خود را به دلیل‏ اینکه اهل ایمانند صاحب و وارث اصلی حکمتهای جهان می‏دانستند ، حکمت را نزد دیگران امری عاریت تصور می‏کردند معتقد شده بودند که علم و ایمان نباید از یکدیگر جدا زیست کنند. معتقد بودند که حکمت درمحیط بی‏ایمانی غریب و بیگانه است ، وطن حکمت‏ قلب اهل ایمان است بدیهی است که جمله : «کلمة الحکمة ضالة المؤمن فحیث وجدها فهو احق بها» همه این‏ معانی و مفاهیم را دربردارد . این بود که مسلمین تمام همت و سعیشان این‏ بود که بر علوم و معارف جهان دست یابند.(۹)

 

علل متروک ماندن دستور در اسلام:

 

ایشان سه دلیل عمده در این جهت ذکر می کنند که عبارتند از:

۱- یکی از علل این امر حوادثی بود که در اوضاع اجتماعی مسلمین ، ابتدا به وسیله دستگاههای خلافت پدید آمد ، و بعد دنبال شد ، ناهمواریها در زندگانی مسلمین به وجود آمد ، یک جامعه طبقاتی درست شدکه با منظور اسلام ابدا وفق نمی‏دهد ، جامعه منقسم شد به یک طبقه فقیر و بدبخت که نان‏ خود را به زحمت می‏توانست به دست آورد ، و یک طبقه مسرف و مبذر و مغرور که نمی‏دانست با آنچه در چنگال دارد چه بکند . وضع زندگی عمومی‏ وقتی که شکاف بردارد زمینه برای اجرا و عمل و توجه به این دستورها باقی‏ نمی‏ماند و بلکه عواملی پیدا می‏شود که اینگونه دستورها اجرا نگردد .

 

۲-علت اینکه دستورهای اسلام درباب علم زمین خورد این‏ بود که آنچه که اسلام به حساب علم و تشویق عموم به تعلیم و با سواد شدن و فضیلت علم گفته بود همه به حساب عالم و تشویق به احترام و دست‏بوسی و فضیلت عالم گذاشته شد ، مردم به جای اینکه توجه پیدا کنند که خودشان سواد پیدا کنند و تا حدی که مقدور است خودشان‏ و فرزندانشان با سواد و عالم شوند ، توجه‏شان معطوف شد به اینکه اجر و فضیلت را در احترام و خضوع نسبت به علماء کسب کنند.

 

۳-هر دسته‏ و طبقه و صنفی از علماء اسلام ، محکم چسبیده‏اند که مقصود رسول اکرم (صلوات الله علیه)از آن علمی که فرموده ” فریضه ” است همان علمی است که ما داریم.(۱۰)

 

پس آن چه از این گفتار برای ما حاصل می شود این است که تنها راه یافتن تعالی علمی برای جامعه اسلامی مان عمل به احادیث و احیای این مطلب در زندگی مسلمانان وجوامع آن هاست.از سوی دیگر از عوامل باز دارنده از این دستور هم نباید غافل بود و آن چه که امروز از سه عامل ذکر شده هنوز هم باقی است سردر گمی در یافتن منظور اسلام از نوع علمی است که باید تحصیل شود و لذا شایسته است که این مطلب را به عنوان یکی از غایات این مقاله بررسی نماییم.

 

کدام علم؟

 

در متن سخنان رسول اکرم تقیید و تحدید و تفسیر شده‏ که مقصود چه علمی است ، اما نه تحت عنوان اینکه فلان علم باشد یا فلان‏ علم ، بلکه تحت عنوان علم نافع ، علمی که دانستن آن فایده برساند و ندانستن آن ضرربرساند . هر علمی که متضمن فایده و اثری باشد و آن فایده‏ و اثر را اسلام به رسمیت بشناسد یعنی آن اثر را اثر خوب و مفید بداند آن‏ علم از نظر اسلام خوب و مورد توصیه و تشویق است.پس حسابش روشن است . باید دید اسلام چه چیز را فایده و چه چیز را ضرر می‏داند . هر علمی که به منظوری از منظورهای فردی یااجتماعی اسلام کمک می‏دهد و ندانستن آن ، سبب زمین خوردن آن منظور می‏گردد آن علم را اسلام توصیه می‏کند ، و هر علمی که در منظورهای اسلامی‏ تأثیر ندارد اسلام درباره آن علم نظر خاصی ندارد ، و هر علم که تأثیر سوء دارد با آن مخالف است.(۱۱)

 

باید دید از نظر اسلام چه چیزی لازم و واجب‏ است به وجوب عینی یا وجوب کفائی ، و اگر راه انجام آن تکلیف ، تحصیل‏ علم و یاد گرفتن است باید گفت تحصیل آن علم واجب و لازم است.علمی که فریضه است این است که مسلمان در وظیفه ‏شناسی یا مجتهد باشد یا مقلد. و حال آنکه واضح است که همان‏طوری که وظیفه شناسی و یاد گرفتن دستورهای‏ دینی لازم است ، بسیاری از کارهائی که به حکم دین آن کارها فرض و واجب‏ است ، کارهائی است که خود آن کارها علم و درس و مهارت لازم دارد… باید دید چه نوع اموری است که از نظر جامعه اسلامی لازم و واجب است و آن کار را بدون یاد گرفتن و تعلیم و تعلم نمی‏توان خوب‏ انجام داد ، پس علم آن کار هم واجب است فریضه علم از هر جهت تابع میزان احتیاج جامعه است.

 

استاد سه اصل زیر را مطرح می کنند:

۱- واضح است که اسلام جامعه‏ای می‏خواهد عزیز و مستقل و متکی‏ به خود ، اسلام نمی‏پسندد که یک ملت مسلمان ، زیردست و تو سری خور یک‏ ملت غیر مسلمان بوده باشد .

 

۲- اصل دیگر اینکه در دنیا تحولی به وجود آمده که همه کارها بر پاشنه علم‏ می‏چرخد و چرخ زندگی بر محور علم قرار گرفته است . همه شؤون حیات بشر با علم وابستگی پیدا کرده به طوری که هیچ کاری و هیچ شأنی از شؤون حیات بشر را جز با کلید علم نمی‏توان انجام داد.

 

۳- اصل دیگر اینکه انجام سائر فرائض و تکالیف فردی و اجتماعی اسلام ، به‏ فریضه علم بستگی دارد . فریضه علم به عنوان یک کلید و مفتاح برای انجام‏ سایر فرائض و منظورهای اسلامی شناخته شده ، و به اصطلاح فقهاء ، واجب‏ تهیوئی است ، و بالنتیجه اگر شؤون حیاتی مسلمین شکلی به خود بگیرد که‏ وابستگی بیشتری به علم پیدا کند فریضه علم هم اهمیت و لزوم و توسعه و عموم بیشتری پیدا می‏کند .

 

و از این سه اصل چنین نتیجه گیری می کنند: که وظیفه شرعی و عمومی همه مسلمین‏ اینست که به سوی علم رو بیاورند و تعلیمات عمومی را بر فرد فرد واجب بشمارند.(۱۲) و ایشان در کتاب کلیات علوم اسلامی در تعریف علوم اسلامی چنین می آورند:علومی که موضوع و مسایل آن ها اصول یا فروع اسلامی است و یا چیزهایی است که به استناد آن ها آن اصول و فروع اثبات می شود واجب است تحصیل و تحقیق شود زیرا شناختن و دانستن اصول دین اسلام برای هر مسلمانی واجب عینی است و شناختن فروع آن واجب کفایی است. شناختن قرآن و سنت هم واجب است،زیرا بدون شناخت قرآن وسنت شناخت اصول و فروع اسلام غیر میسر است. وهمچنین علومی که مقدمه تحصیل وتحقیق این علوم است نیز از باب «مقدمه واجب» واجب است.

 

«علو م فریضه» که بر مسلمانان تحصیل وتحقیق در آن ها واجب است منحصر به علوم فوق نیست بلکه هر علمی که بر آوردن نیازهای لازم جامعه اسلامی موقوف به دانستن آن علم و تخصص واجتهاد در آن علم باشد بر مسلمین تحصیل آن علم از باب به اصطلاح «واجب تهیؤی» واجب و لازم است.توضیح اینکه اسلام دینی جامع و همه جانبه است،دینی است که تنها به یک سلسله پندها و اندرزهای اخلاقی و فردی و شخصی اکتفا نکرده است،دینی است جامعه ساز.آن چه که یک جامعه بدان نیازمند است،اسلام آن را به عنوان یک واجب کفایی فرض کرده است.مثلا جامعه نیازمند پزشک است،از این رو عمل پزشکی واجب کفایی است…و چون پزشکی موقوف است به تحصیل علم پزشکی قهرا علم پزشکی از واجبات کفایی است…این است که همه علومی که برای جامعه اسلامی لازم و ضروری است جزء «علوم مفروضه اسلامی»قرار می گیرد و جامعه اسلامی همواره این علوم را «فرایض» تلقی کرده است.(۱۳)

 

حاصل این کلام این که : علم یا خودش هدف است و یا مقدمه است برای هدفی.هر جا که خودش هدف است واجب است مانند همین اصول عقاید. هر جا هم که خودش هدف نیست، اگر هدفی از هدف های اسلام متوقف به آن باشد، از باب مقدمه واجب، واجب می شود.(۱۴)

 

آیا علم به تنهایی کافی است؟

 

تا بدین جا با اهمیت علم و نوع علمی که باید آموخت از نظر اسلام آشنا شدیم،حال جای این سؤال باقی است که آیا علم به تنهایی کافی است؟ استاد رابطه علم را با تعقل و تفکر و به خصوص ایمان در موارد بسیاری که سخن از علم بوده بررسی نموده اند وحاصل کلام استاد این است که علم با تعقل و ایمان است که حاصل بخش است.لذا در این گذر به رابطه علم وتعقل و علم وایمان خواهیم پرداخت.

 

علم و عقل:

 

تفکر بدون تعلیم وتعلم امکان پذیر نیست.مایه اصلی تفکر تعلیم و تعلم است و اینکه در اسلام دارد که تفکر عبادت است،غیر از این است که تعلم عبادت است.و آن چه در باب تفکر داریم بیشتر است از آن چه که در باب تعلم داریم.مثلاافضل العباده التفکر یا:لاعباده کالتفکر…(۱۵)

 

استاد شهید در مورد لزوم توام بودن عقل و علم می فرمایند:عقل یک حالت غریزی و طبیعی دارد که هر کسی دارد ولی،علم عقل را تربیت می کند؛عقل باید با علم پرورش پیدا کند.در نهج البلاغه و هم در حدیث از عقل و علم اینگونه تعبیر شده که گاهی به علم گفته اند«عقل مسموع» و به عقل گفته اند«علم مطبوع»؛یعنی به عقل،علم اطلاق شده و به علم،عقل،با این تفاوت که یکی را گفته اند«مطبوع»یعنی فطری و دیگری را«مسموع»یعنی اکتسابی.و روی این نکته خیلی تاکید شده است که عقل مسموع و علم سمعی و اکتسابی آن وقت مفید است که علم و عقل مطبوع و آن علم فطری به کار بیفتد؛یعنی انسان هایی که فقط گیرنده هستند مثل یک انبار می باشند و این انسان ها شدیدا در روایات تخطئه شده اند…علم مسموع اگر به مطبوع ضمیمه نشود کافی نیست؛یعنی انسان آن چه را که از بیرون می گیرد باید با آن نیروی باطنی،با آن خمیر مایه و با آن نیروی تجزیه و تحلیل خود بسازد تا یک چیزی از آب در آید.(۱۶)

 

پس جناب استاد یک رابطه تلازمی بین علم و عقل قایلند که در واقع علم،ماده اولیه برای تولید علم جدید توسط عقل را برای او فراهم می کند پس اول باید انسان عالم باشد،مواد خام را فراهم کند و بعد عقل تجزیه و تحلیل نماید.

 

علم و ایمان:

 

استاد شهید نا کارآمدی علم به تنهایی را چنین بیان می کنند:« امروز غالبا دریافته‏اند که سیانتیسم ( علم گرائی محض ) و تربیت علمی‏ خالص ، از ساختن انسان تمام ناتوان است ، تربیت علمی خالص ، نیمه‏ انسان می‏سازد نه انسان تمام (محصول این تربیت ، ماده خام انسان است نه‏ انسان ساخته شده)،انسان توانا و قدرتمند می‏سازد نه انسان با فضیلت، انسان‏ تک ساحتی می‏سازد نه انسان چند ساحتی امروز همه دریافته‏اند که عصر علم‏ محض به پایان رسیده است و یک خلاء آرمانی جامعه‏ها را تهدید می‏کند»(۱۷)

 

جناب استاد علم و ایمان را جدا ناشدنی می دانند ایشان می فرمایند:« خیال مى کردند که علم کافى است ؛ اگر ما عدالت و اخلاق را بشناسیم و به آنها عالم باشیم کافى است براى اینکه اخلاقى و عادل باشیم . ولى عمل نشان داد که اگر علم منفک از ایمان بشود، نه تنها براى اخلاق و عدالت مفید نیست بلکه مضر هم هست . مصداق قول سنایى مى شود که چون دزدى با چراغ آید، گزیده تر برد کالا. »(۱۸)

 

همچنین در کتاب ده گفتار چنین آورده اند: شکی نیست که علم به تنهائی ضامن سعادت جامعه نیست . جامعه ، دین و ایمان لازم دارد ، همان‏طوری که ایمان هم اگر مقرون به علم نباشد مفید نیست بلکه و بال است.«قطع ظهری اثنان عالم متهتک و جاهل متنسک»اسلام نه عالم بی‏دین می‏خواهد نه جاهل دیندار.(۱۹)

 

همچنیین در مورد عدم جانشینی علم و دین به جای یکدیگر این گونه فرموده اند:« تجربه‏های تاریخی نشان داده است که جدائی علم و ایمان خسارتهای غیر قابل جبران به بارآورده است، ایمان را در پرتو علم باید شناخت؛ ایمان در روشنائی علم از خرافات دور می‏ماند با دور افتادن علم از ایمان ، ایمان‏ به جمود و تعصب کور و با شدت به دور خود چرخیدن و راه به جائی نبردن‏ تبدیل می‏شود آنجا که علم و معرفت نیست ، ایمان مؤمنان نادان وسیله‏ای‏ می‏شود در دست منافقان زیرک که نمونه‏اش را در خوارج صدر اسلام و در دوره‏های بعد به اشکال مختلف دیده و می‏بینیم »(۲۰)

 

« آنجا که ایمان بوده و علم نبوده است مساعی بشر دوستانه افراد صرف اموری شده که نتیجه زیاد و احیانا نتیجه خوب به بار نیاورده است و گاهی منشا تعصبها و جمودها و احیانا کشمکشهای زیانبار شده‏ است.آنجا که علم بوده و جای ایمان خالی مانده است مانند برخی جوامع عصر حاضر ، تمام قدرت علمی صرف خودخواهی‏ها و خودپرستی‏ها ، افزون طلبی‏ها ، برتری طلبی‏ها ، استثمارها ، استعبادها ، نیرنگها و نیرنگ بازی‏ها شده‏ است.دو سه قرن گذشته را می‏توان دوره پرستش علم و گریز از ایمان دانست‏ دانشمندان بسیاری معتقد شدند که همه مشکلات بشر با سرانگشت علم گشوده‏ خواهد شد ، ولی تجربه خلاف آن را ثابت کرد امروز اندیشمندی یافت‏ نمی‏شود که نیاز انسان را به نوعی ایمان ولو ایمان غیر مذهبی که به هر حال‏ امری ماورا علم است انکار کند . »(۲۱)

 

همچنین در توصیفاتی زیبا پیوند علم وایمان را اینگونه بیان می کنند:« علم به ما روشنائی و توانائی می‏بخشد و ایمان عشق و امید و گرمی ، علم‏ ابزار می‏سازد و ایمان مقصد ، علم سرعت می‏دهد و ایمان جهت ، علم توانستن‏ است و ایمان خوب خواستن ، علم می‏نمایاند که چه هست و ایمان الهام‏ می‏بخشد که چه باید کرد ، علم انقلاب برون است و ایمان انقلاب درون ، علم‏ جهان را جهان آدمی می‏کند و ایمان روان را روان آدمیت می‏سازد ، علم وجود انسان را به صورت افقی گسترش می‏دهد و ایمان به شکل عمودی بالا می‏برد ، علم طبیعت ساز است و ایمان انسان ساز، هم علم به انسان نیرو می‏دهد ، هم‏ ایمان ، اما علم نیروی منفصل می‏دهد و ایمان نیروی متصل، علم زیبائی است و ایمان هم زیبائی است علم زیبائی عقل است و ایمان زیبائی روح ، علم‏ زیبائی اندیشه است و ایمان زیبائی احساس هم علم به انسان امنیت می‏بخشد و هم ایمان، علم امنیت برونی می‏دهد و ایمان امنیت درونی، علم در مقابل‏ هجوم بیماریها ، سیلها ، زلزله‏ها ، طوفانها ، ایمنی می‏دهد، و ایمان در مقابل اضطرابها ، تنهائیها ، احساس بی پناهی‏ها ، پوچ انگاری‏ها علم جهان را با انسان‏ سازگار می‏کند و ایمان انسان را با خودش »(۲۲)

 

نتیجه گیری:

 

حاصل اینکه زمان آن است که جامعه اسلامی هویت خویش را باز یابد و به این دعوت احیاگر علم آموزی پاسخ مثبت دهد و مرز میان دانش ها را برداشته و در آموختن علومی که به حال او سودمند است کوتاهی نورزد و درکنار علم از مشعل راهنمای ایمان برای تشخیص حق از باطل و گریز از راهزنان راه دانش بهره گیرد.

 

 

پی نوشت ها :

 

۱٫ مرتضی مطهری، مجموعه آثار، ج۲، ص۲۴

۲٫ همان

۳٫ مرتضی مطهری، بیست گفتار، ص۲۵۷

۴٫ مرتضی مطهری، ده گفتار،صص۱۷۱-۱۶۸

۵٫ مرتضی مطهری، بیست گفتار،ص۲۶۱

۶٫ مرتضی مطهری، تعلیم وتربیت در اسلام ص ۲۲و۲۳

۷٫ مرتضی مطهری، بیست گفتار،ص۲۶۰

۸٫ مرتضی مطهری، خدمات متقابل ایران واسلام ،ص۳۸۷

۹٫ مرتضی مطهری، خدمات متقابل ایران واسلام ،ص۳۸۸

۱۰٫ مرتضی مطهری، ده گفتار ص۱۷۳و۱۷۴

۱۱٫ مرتضی مطهری،بیست گفتار ص۲۵۹

۱۲٫ مرتضی مطهری،ده گفتار صص۱۷۸-۱۷۶

۱۳٫ مرتضی مطهری، مجموعه آثار ج۵، ص۳۶

۱۴٫ مرتضی مطهری، تعلیم و تربیت در اسلام ص۲۵

۱۵٫ مرتضی مطهری، تعلیم و تربیت در اسلام ص۲۱

۱۶٫ مرتضی مطهری، تعلیم و تربیت در اسلام ص۱۹۱

۱۷٫ مرتضی مطهری، مجموعه آثار ج۲ ص۳۴

۱۸٫ مرتضی مطهری، آزادی معنوی ص۹۴

۱۹٫ مرتضی مطهری، ده گفتار، ص۱۸۴

۲۰٫ مرتضی مطهری، مجموعه آثار ج۲ ص۳۶

۲۱٫ همان

۲۲٫ همان ص۲۲

منابع و مآخذ:

۱٫مطهری، مرتضی، آزادی معنوی،چاپ بیست ویکم، تهران، انتشارات صدرا، آبان ۱۳۸۴

۲٫ مطهری، مرتضی،بیست گفتار، چاپ چهاردهم، تهران، انتشارات صدرا، مرداد ۱۳۷۷

۳٫ مطهری، مرتضی،تعلیم وتربیت در اسلام،چاپ شصت و چهارم، تهران، انتشارات صدرا، آذر ۱۳۸۸

۴٫ مطهری، مرتضی،خدمات متقابل اسلام وایران، چاپ سی ام، تهران، انتشارات صدرا، مرداد ۱۳۸۱

۵٫ ده گفتار،چاپ بیست وهفتم، تهران، انتشارات صدرا، فروردین ۱۳۸۸

۶٫ مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج ۲، چاپ سیزدهم، تهران، انتشارات صدرا، بهمن ۱۳۸۵

۷٫ مطهری، مرتضی،مجموعه آثار، ج ۵، چاپ دهم، تهران، انتشارات صدرا، اردیبهشت ۱۳۸۵