شایان توجه است تمامی این نکته ها -با اندکی ویرایش-از کتاب «جلوه های معلمی استاد مطهری» برگرفته شده اند که شماره ی صفحه ی هر نکته، در پایان آن ذکر شده است و به جهت اختصار، از گویندگان آن نکته ها -که غالباً از شاگردان استاد بوده اند-نامی برده نشده و فقط به گفته ی وی اشاره شده است؛ اما گزینش، دسته بندی و عنوان گذاری این نکته ها، از سوی نگارنده است که پیشاپیش، از مؤلف آن کتاب تشکر و قدردانی می کند.

ویژگی های علمی
 1ـ پختگی علمی و جذب با مطلب:از نظر علمی باید بگویم استاد مطهری قبل از آن که مسئله ای را برای شاگرد مطرح کنند، اول برای خودش پخته کرده بودند؛ یعنی هرگز مسئله ای طرح نمی شد که برای خود ایشان کاملاً روشن نشده باشد. به همین دلیل، هیچ گاه در برابر هیچ پرسشی، ایشان دچار لکنت زبان نمی شدند. (ص54)یکی از مهم ترین تفاوت هایی که میان استاد مطهری و بعضی دیگر از استادان بود، این بود که استاد با «مطلب» جذب می کردند و دیگران با «بیان»؛ البته بیان مهم است، اما اگر فقط بیان باشد زود می گذرد.(ص56)
2ـ پیش مطالعه:ایشان پیش از حضور در کلاس، مقید بودند که به سبک همه ی اساتید حوزه -در حدی که فرصت اجازه می داد-از پیش، مطالعه کنند و مطالب را در ذهن خود مرتب سازند(112)
3ـ نو بودن مطالب:درس ایشان همیشه نو بود. استاد مطهری سعی می کردند مطالعه را قطع نکنند. اگر درسی را می خواستند مطرح کنند، به کتاب جدیدی که برخورد می کردند مطالعه می نمودند. مخصوصاً به اندیشه های معاصرین، بسیار توجه داشتند و همین خصوصیت، درس ایشان را نو می ساخت.(ص97-98)
ـ تاریخچه ی بحث و توضیح مقدمات آن: ایشان قبل از ورود در اصل درس، یک مقدمه ی تاریخی بیان می کردند. با احاطه ای که به اقوال گذشتگان داشتند، سیر تحول یک مفهوم را بیان می کردند و ریشه و سابقه ی مطلب را توضیح می دادند تا شاگرد تصور نکند که این بحث، مانند قارچی از زمین بدون سابقه سبز شده؛ بلکه بفهمد که در طول روزگار، این بحث چه سرنوشت و سرگذشتی داشته است و از این طریق بتواند جای بحث را در تفکر امروزی مشخص کند.(ص96) استاد در آغاز درس، مقدمات را به خوبی توضیح می دادند و مشخص می کردند که مطلب بر چه مقدماتی مبتنی است و این خصوصیت باعث می شد که هنگام تدریس، اشتباهاتی در ذهن شنونده پیش نیاید..
استاد مطهری می کوشیدند چیزهایی را که موجب درهم آمیختگی فکری و اشتباه در مطلب می شود، نخست توضیح دهند تا هنگام درس، استدلال به درستی جای گیر شود.(ص68)
5ـ دور نشدن از بحث:مرحوم مطهری در تدریس نیز-هم چون سایر جنبه های زندگی اش -بسیار منظم و مقید به برنامه بودند؛ در طول کلاس، حتی المقدور از مطلب اصلی دور نمی شدند و اگر احیاناً مطلبی را بر سبیل استطراد بر زبان می آوردند، آن را به گونه ای انتخاب می کردند که با موضوع مورد بحث قرابت داشته باشد و در هر حال، رشته ی اصلی بحث را رها نمی ساختند و از ابتدا تا انتها آن را به خوبی دنبال می کردند(ص112)ایشان بر معلومات خودشان مدیریت داشتند. این طور نبود که حافظه، مزاحم کار ایشان گردد و مطلب غیر لازم وارد بحث شود. درس ایشان جنگ مانند و کشکول مانند نبود.(ص97)
6ـ پاسخ به سؤالات:استاد اهل بحث بودند. در کلاس درس از اشکال و سؤال شاگرد استقبال می کردند. هیچ وقت نمی شد که بخواهد با هیمنه و غلبه ی استاد بر شاگرد، جلوی سؤال و اشکال را بگیرند یا آن را متوقف کنند؛ بلکه به عکس، پا به پای شاگرد یا صاحب اشکال جلو می رفتند. گاهی می شد که در یک جلسه ی درس، حدود یک سوم یا بیش تر از وقت به رفع اشکال و گفتن پاسخ می گذشت.(ص169)
7ـ مرور مطالب قبلی:ایشان مقید بودند که در آغاز درس، مطالب عمده و اصلی بحث را که قبلاً مطرح شده بود، یادآوری کنند. این خود، باعث می شد که ارتباط مطلب با گذشته حفظ شود و به علاوه، چارچوب روشنی از همه ی بحث-به خصوص در درس فلسفه-تصویر گردد و این، سبب بهره دهی بیش تر و بهتر درس ایشان می شد.(ص176)
8ـ استفاده از بیان ها و قالب های گوناگون:ایشان سعی می کردند خیلی آسان و بی تکلف، بهترین طرح و توجیه را در مطالب که بسیاری از آن ها جنبه ی ابتکاری داشت، بیان کنند از این رو، گاه بیانی را که خود در یک موضوع عنوان کرده بودند، نمی پسندیدند و از نو، بیان دیگری را ارائه می دادند از جمله به خاطر دارم که در درس عقاید (ایدئولوژی اسلامی) یک بار صریحاً گفتند:«آن چه را در جلسه ی گذشته بیان کردم، رها کنید و مطلب را به گونه ای که اکنون می گویم، به خاطر بسپارید.»(ص177)شهید مطهری این خصوصیت را داشتند که مطالب سنگین و بالا را می توانستند به حدی تنزل دهند که به اندازه ی فهم شنونده باشد.(ص181)استاد مطهری در تفهیم مطالب واقعاً استاد و بسیار ورزیده بودند و می توانستند یک مطلب پیچیده را به صورت ساده بیان کنند. یکی از خصوصیات ایشان توانایی شان به ساده نویسی و ساده گویی بود.(ص97)معمولاً در کلاس های عمومی تر، ایشان از امثله و حکایات و اشعار و داستان های شیرین-برای رفع خستگی احتمالی مستمعین-بیش تر سود می جستند (ص112)استاد در تفهیم مطلب از مثال، بسیار استفاده می نمودند و مثال های بسیار مناسبی هم انتخاب می کردند.(ص97)
9ـ محقق و نقاد بار آوردن:شهید مطهری ذهن شاگرد را نقاد بار می آوردند؛ یعنی وقتی برای مطلبی استدلال می کردند، استدلال را در کوچه ی بن بست رها نمی ساختند؛ به این معنی که یک دلیل و برهان عرضه کنند و بعد هیچ، بلکه سلسله ی استدلال را تا مبانی فلسفی و دینی آن تعقیب می کردند و به شاگردش خط می دادند، به طوری که شاگرد می فهمید هرجا می خواهد استدلال نماید، باید در استدلالش این زنجیره را رعایت کند.(ص56)

ویژگی های اخلاقی
10ـ با وضو و متعبد بودن:استاد، خود همواره با وضو در کلاس حضور می یافت و حضورش آن چنان روحانیتی به مجلس می بخشید که مستمع با تمام وجود، معنویت و قداست آن را درمی یافت و به نسبت آمادگی اش، در جذبه های الهی آن مستغرق می شد.(ص114)ایشان بسیار متعبد بودند که نظر قرآن و روایات را اصل بدانند... هیچ وقت حاضر نمی شدند در نوشته یا درس و یا سخنرانی خود، کوچک ترین تجاوزی از احکام شرعی، یعنی همان احکامی که فلسفه ی آن ها روشن نیست، داشته باشند(ص60و65)
11ـ احترام به استادان خود:ایشان در ضمن درس، به استادان خودشان بسیار احترام می گذاشتند. به نام «علامه طباطبایی»که می رسیدند، از ایشان با «روحی له الفداء/جانم فدای او باد»یاد می کردند.(ص98)
12ـ توجه به شاگردان:ایشان گاهی لطف می کردند به تنهایی و گاهی هم راه با خانواده به منزل ما تشریف می آوردند.(ص94)استاد مطهری هرگز به شاگردش نظر تحقیر آمیز نداشتند؛ یعنی حرف شاگرد را می شنیدند و به این وسیله، به شاگردش اجازه ی عقده گشایی می دادند.(ص55) برخورد ایشان با شاگردان شان مانند برخورد دو رفیق بود. خیلی با محبت بودند و با حرارت و شور برخورد می کردند.(ص71)
13ـ رابطه ی معنوی با شاگردان: سلوک ایشان به گونه ای بود که در دل شاگردان نسبت به ایشان محبت ایجاد می شد. ما درهمان وقت که در درس ایشان حاضر می شدیم در درس استادان دیگر دانش گاه هم شرکت می کردیم و به خوبی محسوس بود که رابطه ی شاگردان استاد مطهری با ایشان با رابطه ی دیگر دانش جویان دانشگاه با استادان خود متفاوت است؛ زیرا که رابطه ی آنان با استاد مطهری رابطه ی رسمی و اداری نبود، بلکه توأم با عشق و شوق بود.(ص94)
14ـ شکوفا سازی استعداد شاگردان و تشویق آنان:ایشان اگر شاگرد بااستعدادی می دیدند، خوش حال می شدند و به او کمک می کردند که استعداد وی پرورش پیدا بکند. مثل یک پرنده که بال زدن را یاد جوجه های خود می دهد. ایشان شاگردان خوش استعداد خودشان را تشویق و تشجیع می کردند مثل برزگری که برای آینده بذرافشانی می کند، در ذهن شاگردان خودشان بذرافشانی می نمودند و با صرف وقت، برای آینده سرمایه گذاری می کردند.(94-95)استاد، شاگردان خوش قریحه را مورد تشویق قرار می دادند و به شکل های مختلف،آنان را به کار و انجام دادن تحقیقات و مطالعات بیش تر توصیه می کردند(ص112)
15ـ رابطه ی صمیمی با شاگردان: مرحوم مطهری با شاگردان شان به اندازه ای مهربان بودند که حتی اجازه می دادند آن ها مسائل خصوصی و شخصی شان را با ایشان مطرح کنند و در انتخاب راه و مسیر آینده، با ایشان مشورت نمایند، حتی ایشان به اندازه ای به آنان نزدیک می شدند که در مجالسی مانند عروسی شاگردان شان -در صورت دعوت-شرکت می کردند(ص94)
16ـ سادگی:به یاد دارم که در درس فلسفه(متن شفای بوعلی)که در آغاز در «مدرسه ی مروی» برگزار می شد، گاه در -و یا هر جا که ممکن بود-تدریس می کردند و یک بار که صاحبان این حجره ها غایب بودند و حجره ای برای تدریس باز نبود، ایشان به سادگی و بدون از دست دادن فرصت، در ایوان کوچکی جلوی یکی از حجره های بسته، به روی زمین نشستند و برای حاضرین، درس را بیان داشتند و علاوه بر درس فلسفه، درس اخلاق نیز آموختند(ص177)
17ـ بخل نورزیدن:استاد، یاداشت ها و نوشته های خودشان را به شاگردان شان می دادند که در تحقیق، از آن ها استفاده بکنند. به یاد دارم وقتی خدمت شان گفتم که در مسائل مربوط به «انسان»، علاقه به مطالعه دارم و طرحی را از این مبحث که در ذهن داشتم، خدمت شان عرض کردم، ایشان مجموعه ای از رساله های خطی چاپ نشده ی علامه طباطبایی را که در اختیار داشتند، به بنده دادند تا استفاده کنم.(ص100)
18ـ اصلاح اشتباهات:مرحوم استاد مطهری از آن جایی که خداوند، هوش فوق العاده ای به ایشان عطا کرده بود و از جنبه ی علمی بسیار قوی بودند، کم تر می شد که در هنگام درس اشتباه کنند؛ اما اگر اتفاق می افتاد که در نکته ای اشتباه نمایند و فی المثل یکی از شاگردان آن اشتباه را یادآور می شد، می پذیرفتند. هیچ گاه سراغ ندارم که ایشان پافشاری در اشتباه خود کنند و مطلب را به زور، تحمیل نمایند. اصولاً ایشان در مقابل حق خاضع بودند و آن چه را حق می یافتند می پذیرفتند.(ص67)
19ـ توجه نکردن به تعداد شاگردان:ایشان هر گاه تدریس درسی را لازم می دیدند، آن را می پذیرفتند و به کم و کیف افراد و چند و چون جلسه ی درس مقید نبودند و هر جا که میسر می شد، درس را برقرار می کردند و به تدریس و توضیح کامل مطلب می پرداختند، هر چند تعداد افراد شرکت کننده اندک بود.(ص177)
20ـ عصبانی نشدن:در مدت دوازده سالی که خدمت شان شاگردی کردم، یک دفعه هم ندیدم که در درس، جواب کسی را با عصبانیت بدهند.(ص68)

___________________________
منبع:نشریه پیام زن، شماره 218